ปํสุกูลคฺคหเณ ยถา อจฺฉริยเวคาภิหตาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ตํ ปน กทาจิ ปวตฺตตฺตา ‘‘อกาลกมฺปเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เวสฺสนฺตรชาตเก (ชา. 2.22.1655) ปน ปารมีปูรณปุญฺญเตเชน อเนกกฺขตฺตุํ กมฺปิตตฺตา อกาลกมฺปนํ นาม ภวติฯ สกฺขินิทสฺสเน กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺสานุรูปโต สกฺขิ วิย ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘สกฺขิภาเวนา’’ติ ยถา ตํ มารวิชยกาเล (ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา)ฯ สาธุการทาเนนาติ ปกรณานุรูปวเสน วุตฺตํ ยถา ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสงฺคีติกาลาทีสุ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 3.301)ฯ

‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อเนกตฺถปถวีกมฺปนทสฺสนมุเขน อิมสฺส สุตฺตสฺส มหานุภาวตาเยว ทสฺสิตาฯ ตตฺถ โชติวเนติ นนฺทวเนฯ ตญฺหิ สาสนสฺส ญาณาโลกสงฺขาตาย โชติยา ปาตุภูตฏฺฐานตฺตา โชติวนนฺติ วุจฺจตีติ วินยสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ ธมฺมนฺติ อนมตคฺคสุตฺตาทิธมฺมํฯ ปาจีนอมฺพลฏฺฐิกฏฺฐานนฺติ ปาจีนทิสาภาเค ตรุณมฺพรุกฺเขน ลกฺขิตฏฺฐานํฯ

เอวนฺติ ภควตา เทสิตกาลาทีสุ ปถวีกมฺปนมติทิสติฯ อเนกโสติ อเนกธาฯ สยมฺภุนา เทสิตสฺส พฺรหฺมชาลสฺส ยสฺส สุตฺตเสฏฺฐสฺสาติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ โยนิโสติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปฺปหานสมฺมาทิฏฺฐิสมาทานาทินา ญาเยน อุปาเยน ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถฯ อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถาย ลีนตฺถวิภาวนาฯ

ปกรณนยวณฺณนา

‘‘อิโต ปรํ อาจริย-ธมฺมปาเลน ยา กตา;

สมุฏฺฐานาทิหาราทิ-วิวิธตฺถวิภาวนาฯ

น สา อมฺเหหุเปกฺเขยฺยา, อยญฺหิ ตพฺพิโสธนา;

ตสฺมา ตมฺปิ ปวกฺขาม, โสตูนํ ญาณวุฑฺฒิยาฯ

อยญฺหิ ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา – ปกรณนโยติ จ ตมฺพปณฺณิภาสาย วณฺณนานโยฯ ‘‘เนตฺติเปฏกปฺปกรเณ ธมฺมกถิกานํ โยชนานโยติปิ วทนฺตี’’ติ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปนายํ เทสนาย สมุฏฺฐานปโยชนภาชเนสุ, ปิณฺฑตฺเถสุ จ ปฐมํ นิทฺธาริเตสุ สุกรา, โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา –

สมุฏฺฐานํ ปโยชนํ, ภาชนญฺจาปิ ปิณฺฑตฺถํ;

นิทฺธาเรตฺวาน ปณฺฑิโต, ตโต หาราทโย สํเสฯ

ตตฺถ สมุฏฺฐานํ นาม เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณมสาธารณนฺติ ทุวิธํ, ตถา สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรโตฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นาม ภควโต มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส โลกนาถสฺส เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ติวิธาวตฺถายปิ มหากรุณาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยาวเทว สทฺธมฺมเทสนาหตฺถทาเนหิ สํสารมโหฆโต สตฺตสนฺตารณตฺถํ ตทุปฺปตฺติโตฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณทสพลญาณาทโยปิ เทสนาย สาธารณมชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นามฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ เตสํ เทเสตพฺพาการํ, สตฺตานํ อาสยานุสยาทิกญฺจ ยาถาวโต ชานนฺโต ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺรนยเทสนํ ปวตฺเตสิฯ พาหิรํ ปน สาธารณสมุฏฺฐานํ ทสสหสฺสิมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตทชฺเฌสนญฺหิ ปติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธมฺมสฺสามี ธมฺมเทสนาย อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ

อสาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ ยาย มหากรุณาย, เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยเมวฯ สามญฺญาวตฺถาย หิ สาธารณมฺปิ สมานํ มหากรุณาทิวิเสสาวตฺถาย อสาธารณํ ภวติ, พาหิรํ ปน อสาธารณสมุฏฺฐานํ วณฺณาวณฺณภณนนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อปิจ นินฺทาปสํสาสุ สตฺตานํ เวเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวมนาปตฺติฯ ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสนํ พาหิรมสาธารณสมุฏฺฐานเมว, ตถา นินฺทาปสํสาสุ ปฏิปชฺชนกฺกมสฺส, ปสํสาวิสยสฺส จ ขุทฺทกาทิวเสน อเนกวิธสฺส สีลสฺส, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส จ สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐาเน, ตทุตฺตริ จ อปฺปฏิหตจารตาย, ตถาคตสฺส จ กตฺถจิปิ ภวาทีสุ อปริยาปนฺนตาย สตฺตานมนวโพโธปิ พาหิรมสาธารณสมุฏฺฐานํฯ

ปโยชนมฺปิ สาธารณาสาธารณโต ทุวิธํฯ

ตตฺถ สาธารณํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ วิมุตฺติรสตฺตา สพฺพายปิ ภควโต เทสนาย, เตเนวาห ‘‘เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา’’ติอาทิ (ปริ. 366) อสาธารณํ ปน พาหิรสมุฏฺฐานโต วิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ นินฺทาปสํสาสุ หิ สตฺตานนฺเวเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวปฺปตฺติอาทิกํ อิมิสฺสา เทสนาย ผลภูตํ การณภาเวน อิมํ เทสนํ ปโยเชติฯ ผลญฺหิ ตทุปฺปาทกสตฺติยา การณํ ปโยเชติ นาม ผเล สติเยว ตาย สตฺติยา การณภาวปฺปตฺติโตฯ อถ วา ยถาวุตฺตํ ผลํ อิมาย เทสนาย ภควนฺตํ ปโยเชตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ ผลํ, ตํ อากงฺขิตพฺพตฺตา เทสนาย เทสกํ ปโยเชติ นามฯ อปิจ กุหนลปนาทินานาวิธมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ, ทิฏฺฐิสีเสน ปจฺจยาการวิภาวนํ, ฉผสฺสายตนวเสน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส, สพฺพทิฏฺฐิคตานํ อนวเสสปริยาทานํ, อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนญฺจ ปโยชนเมวฯ

ภาชนํ ปน เทสนาธิฏฺฐานํฯ เย หิ วณฺณาวณฺณนิมิตฺตอนุโรธวิโรธวนฺตจิตฺตา กุหนาทิวิวิธมิจฺฉาชีวนิรตา สสฺสตาทิทิฏฺฐิปงฺกนิมุคฺคา สีลกฺขนฺธาทีสุ อปริปูรการิโน อพุทฺธคุณวิเสสญาณา เวเนยฺยา, เต อิมิสฺสา เทสนาย ภาชนํฯ

ปิณฺฑตฺโถ ปน อิธ ลพฺภมานปเทหิ, สมุทาเยน จ สุตฺตปเทน ยถาสมฺภวํ สงฺคหิโต อตฺโถฯ อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน หิ ทสฺสิตํ ปฏิญฺญานุรูปํ สมณสญฺญาย นิโยชนํ, ตถา ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํ, พฺรหฺมวิหารภาวนานุโยโค, สทฺธาปญฺญาสมาโยโค, สติสมฺปชญฺญาธิฏฺฐานํ, ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิ, ปริยุฏฺฐานานุสยปฺปหานํ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, โลกธมฺเมหิ อนุปเลโป จ –

ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน ทสฺสิตา สีลวิสุทฺธิ, ตาย จ หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติ, เมตฺตากรุณาสมงฺคิตา, วีติกฺกมปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, ทุจฺจริตสํกิเลสปฺปหานํ, วิรติตฺตยสิทฺธิ, ปิยมนาปครุภาวนียตานิปฺผตฺติ, ลาภสกฺการสิโลกสมุทาคโม, สมถวิปสฺสนานํ อธิฏฺฐานภาโว, อกุสลมูลตนุกรณํ, กุสลมูลโรปนํ, อุภยานตฺถทูรีกรณํ, ปริสาสุ วิสารทตา, อปฺปมาทวิหาโร, ปเรหิ ทุปฺปธํสิยตา, อวิปฺปฏิสาราทิสมงฺคิตา จ –

‘‘คมฺภีรา’’ติอาทิวจเนหิ ทสฺสิตํ คมฺภีรธมฺมวิภาวนํ, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตา, กปฺปานมสงฺเขฺยยฺเยนาปิ ทุลฺลภปาตุภาวตา, สุขุเมนปิ ญาเณน ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌิตุมสกฺกุเณยฺยตา, ธมฺมนฺวยสงฺขาเตน อนุมานญาเณนาปิ ทุรธิคมนียตา, ปสฺสทฺธสพฺพทรถตา, สนฺตธมฺมวิภาวนํ, โสภนปริโยสานตา, อติตฺติกรภาโว, ปธานภาวปฺปตฺติ, ยถาภูตญาณโคจรตา, สุขุมสภาวตา, มหาปญฺญาวิภาวนา จฯ ทิฏฺฐิทีปกปเทหิ ทสฺสิตา สมาสโต สสฺสตอุจฺเฉททิฏฺฐิโย ลีนตาติธาวนวิภาวนํ, อุภยวินิพนฺธนิทฺเทโส , มิจฺฉาภินิเวสกิตฺตนํ, กุมฺมคฺคปฏิปตฺติปฺปกาสนํ, วิปริเยสคฺคาหญาปนํ, ปรามาสปริคฺคโห, ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺฐิปติฏฺฐาปนา, ภววิภวทิฏฺฐิวิภาคา, ตณฺหาวิชฺชาปวตฺติ, อนฺตวานนฺตวาทิฏฺฐินิทฺเทโส, อนฺตทฺวยาวตารณํ, อาสโวฆโยคกิเลสคนฺถสํโยชนุปาทานวิเสสวิภชนญฺจ –

ตถา ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิวจเนหิ ทสฺสิตา จตุนฺนมริยสจฺจานํ อนุโพธปฏิโพธสิทฺธิ, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานํ ตณฺหาวิชฺชาวิคโม, สทฺธมฺมฏฺฐิตินิมิตฺตปริคฺคโห, อาคมาธิคมสมฺปตฺติ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, ติวิธปญฺญาปริคฺคโห, สติสมฺปชญฺญานุฏฺฐานํ, สทฺธาปญฺญาสมาโยโค, วีริยสมตานุโยชนํ, สมถวิปสฺสนานิปฺผตฺติ จ –

‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ ปเทหิ ทสฺสิตา อวิชฺชาสิทฺธิ, ตถา ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ ปเทหิ ตณฺหาสิทฺธิ, ตทุภเยน จ นีวรณสญฺโญชนทฺวยสิทฺธิ, อนมตคฺคสํสารวฏฺฏานุปจฺเฉโท, ปุพฺพนฺตาหรณาปรนฺตานุสนฺธานานิ, อตีตปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน เหตุวิภาโค, อวิชฺชาตณฺหานํ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ, อญฺญมญฺญูปการิตา, ปญฺญาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺตีนํ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ –

‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ ปเทน ทสฺสิตา สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตา, เตน จ ธมฺมานํ นิจฺจตาปฏิเสโธ, อนิจฺจตาปติฏฺฐาปนํ, ปรมตฺถโต การกาทิปฏิกฺเขโป, เอวํธมฺมตานิทฺเทโส, สุญฺญตาปกาสนํ สมตฺถนิรีห ปจฺจยลกฺขณวิภาวนญฺจ –

‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทินา ทสฺสิตา ภควโต ปหานสมฺปตฺติ, วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว, สิกฺขตฺตยนิปฺผตฺติ, นิพฺพานธาตุทฺวยวิภาโค, จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํ, ภวโยนิอาทีสุ อปริยาปนฺนตา จ –

สกเลน ปน สุตฺตปเทน ทสฺสิโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ภควโต ตาทิภาโว, ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปนํ, กุสลธมฺมานํ อาทิภูตธมฺมทฺวยนิทฺเทโส สิกฺขตฺตยูปเทโส, อตฺตนฺตปาทิปุคฺคลจตุกฺกสิทฺธิ, กณฺหกณฺหวิปากาทิกมฺมจตุกฺกวิภาโค, จตุรปฺปมญฺญาวิสยนิทฺเทโส, สมุทยตฺถงฺคมาทิปญฺจกสฺส ยถาภูตาวโพโธ, ฉสารณียธมฺมวิภาวนา, ทสนาถกธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย ยถาสมฺภวํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตพฺพา อตฺถา ปิณฺฑตฺโถฯ

โสฬสหารวณฺณนา

เทสนาหารวณฺณนา

อิทานิ เนตฺติยา, เปฏโกปเทเส จ วุตฺตนยวเสน หาราทีนํ นิทฺธารณํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ ทิฏฺฐิยา อธิฏฺฐานภาเวน, เวทนาผสฺสายตนาทิมุเขน จ คหิเตสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ตณฺหาวชฺชิตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํฯ ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ ตํ ปน ‘‘ปริตสฺสนาคหเณน ตณฺหาคตาน’’นฺติ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ จ ปเทหิ สมุทยคฺคหเณนญฺจ ปาฬิยํ สรูเปน คหิตเมวฯ อยํ ตาว สุตฺตนฺตนโยฯ

อภิธมฺเม ปน วิภงฺคปฺปกรเณ อาคตนเยน อาฆาตานนฺทาทิวจเนหิ, ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทิปเทหิ, จิตฺตปโทสวจเนน, สพฺพทิฏฺฐิคติกปเทหิ, กุสลากุสลคฺคหเณน, ภวคฺคหเณน, โสกาทิคฺคหเณน, ทิฏฺฐิคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ สมุทยคฺคหเณน จาติ สงฺเขปโต สพฺพโลกิยกุสลากุสลธมฺมวิภาวนปเทหิ คหิตา ธมฺมกิเลสา สมุทยสจฺจํฯ ตทุภเยสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํฯ ตสฺส ปน ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ ปจฺจตฺตํ นิพฺพุติวจเนน, อนุปาทาวิมุตฺติวจเนน จ ปาฬิยํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตสฺสปิ ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปฏิเวธนาปเทเสน ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปชานนปริยาเยน, ภวเนตฺติยา อุจฺเฉทวจเนน จ คหณํ เวทิตพฺพํฯ